Musik des 21. Jahrhunderts

Tónlist á 21. öld

音樂21世紀

21世紀の音楽

Ars Nova

La musica del 21 ° secolo

Hudba 21. století

Musique du 21 siècle

Music of the 21. Century

Brotaspil, Flökt og Hlými

Ferðin sem aldrei var farin (sb. Sig. Nordal)

(26.1.15)

Einu sinni - og bara einu sinni - var sótt um styrk á Íslandi til að sinna rannsóknarverkefni. Í umsókn undirritaðs var því haldið fram að þrjú hljómsveitarverk skiptum sköpum í tónlistarsögu þjóðarinnar, þ.e. á sjöunda áratug sl. aldar - og reyndar öldina á enda: Flökt Þorkels Sigurbjörnssonar (hljómsveitarverk op.1), Hlými Atla Heimis (hljómsveitarverk op. 1) - og þá ekki síst Brotapil Jóns Nordal, auk hins undurfagra og alþekkta Adagios hans.

„Nefndin“ kallaði til „sérfræðing“ til að meta þessa tilgátu. Sérfræðingurinn, sem var ungtónskáld, taldi hana hæpna - enda viðkomandi hvorki heyrt á þessi tónverk minnst né séð raddskrár af þeim. Barast aldrei heyrt hljóðrit af þeim heldur! Að auki vissi hann ekkert um svokallaða set-analísu. Því fékkst ekki styrkur - eða svo sagði í ítarlegu höfnunarbréfi.

Þá áttaði umsækjandi sig á því, að honum hafði láðst að taka fram að hann hefði rætt þessi tónverk fram og aftur við tónskáldin þrjú á unglingsárum í Tónó á sjöunda áratug (1962-1967); heyrt fátæklegan og bjagaðan frumflutning þeirra - ýmist á tónleikum eða af „stáþráðum“. Handleikið raddskrárnar þrjár undir leiðsögn tónskáldanna í einkasamtölum; séð skopmyndir í dagblöðum og skilningssljó skrif „gagnrýnanda“, orið vitni að mótmælum hljóðfæraleika sem botnuðu ekki í þessum verkum og gerðu flest með hangandi hendi. Verst var þó, að í sumum tilfellum ríkti dauðaþögn um verkin þrjú og tómlæti og litið á þau sem einskonar mistök. Meira að segja harðast klapplið hélt að sér höndum.

En að auki gafst undirrituðum tækifæri áratugum síðar, við gerð þriggja heimildarmynda fyrir sjónvarp um þessi þá „ástsælu“ tónskáld, að víkja að orðum að Brotaspili, Flökti og Hlými - undir fjögur augu á ferðalögum um heiminn. Þá létu þessir ágætu menn allt fjúka í trúnaðarsamtölum. Íslendingar voru nefnilega á „Hraustir menn“ stiginu er hér var komið sögu (1962-67+) og það segir allt sem segja þarf.

Undirritaður ákvað þá að fara sína leið að vanda - án betlistafs. Hófst handa í stopulum tómstundum. Sú vegferð tók reyndar áratug og rúmlega það og skilaði sér hvorki í samanburðar-bókmennta-fræði-grein (ígildi doktorsritgerðar) né öðru haldbæru - komandi kynslóðum til gagns og gamans. Sigurður Pálsson skáld með meiru kallaði svona vinnubrögð langlundargeð eða öllu heldur „langtímaskyn“ (1987). Manni þykir vænt um þau áhrinsorð. Þau varða veginn enn og áfram.

Fyrst þurfi að finna raddskrár Flökts, Hlýmis og Brotaspils. Þessi verk lifðu bara í undirmeðvitund unglings – (fyrstu áhrif eru ofar en ekki sönn). Svo að grafa upp hljómsveitarraddir; fara yfir þær og leiðrétta samkvæmt raddskrám; svo að stúdera og læra þessi verk til flutnings; loks að finna vinsamlegan vettvang sem vildi gjöra svo vel að hljóðrita þau sómasamlega - helst ókeypis. Staðir fundust á 21. öld í Varsjá (Atli Heimir viðstaddur) og Riga (Þorkell viðstaddur). Lengra varð ekki komist - Brotaspil Jóns var ekki á meðal hljóðritaðra verka - því miður. Örlaganornin afréð það. Hún getur verið grimm. Notast var við handónýta upptöku frá frumflutningi í Hábíói 1962. Samkvæmt upplýsingum safnardeildar RÚV er það enn eina hljóðritunin af þessu verki Jóns. Til öryggis var símað til Jóns og hann staðfesti þetta. Brotspil liggur enn óbætt hjá garði.

Að svo búnu var farið við að rannsaka tónverkin þrjú - með gulnaðar raddskrár og splunkuný hljóðrit af Flökti og Hlými að leiðarljósi (Adagio Jóns var strax hljóðritað og gefið út í Svíþjóð í vönduðum flutningi). Notast var við sömu rannsóknaraðferðir („Schenker“ og Set-Analísu) og þegar Dies Irae Pendereckis var skoðað til doktorsprófs, en Penderecki samdi það verk á sjöunda áratug, líkt og Þorkell, Atli og Jón sín verk. Þeir fjórir voru samferða (1960 til 1967 +/-) og þekktust beint eður óbeint frá Darmstadt og víðar. Þeir stóðu allir á tímamótum - reyndar stóð alþjóðlegt tónlistarlíf á tímamótum eftir mannskæðustu styrjöld allra tíma. Menn voru ráðvilltir og leitandi. Hvert skyldi nú halda? Þeir Jón, Þorkell og Atli hugsuðu ráð sitt - sumir í allmörg ár - áður en ráðist var til atlögu við nýtt hljómsveitarverk. Það er merkilegast þögn í samanlagðri tónlistarsögu þjóðarinnar.

Undirritaður rispaði helstu niðurstöður sínar á blöð árið 2000 og eitthvað. Þær eru aðallega geymdar í hugskoti manns - og hafa þroskast þar. Hin upphaflega tilgáta stendur óhögguð, þ.e. tónverk þessi varpa ljósi á öllu síðari hljómsveitarverk viðkomandi höfunda - og þá ekki síður á verk nemanda þeirra allra fram á 21. öld - þ.e. á íslenskar hljómsveitarbókmenntir! Þau eiga það sammerkt að vera verkin sem voru samin áður en tónskáldin okkar þrjú fundu sitt eigið tungutak og tónmál - sem allir nú þekkja er þekkja vilja - og mæra.

Söguhetja Sigurðar Nordal (sjá undirfyrirsögn), Lucius að nafni, komst að þeirri niðurstöðu - fyrir rest - að „heima“ væri best. Orustur við herdeildir (skrifræðis) væru ekki til neins. Menn skyldu vera óháðir, sjálfstæðir og sjálfbjarga - í sínu hugskoti. Held að þetta kunni að eiga við tónskáldin okkar þrjú - í öllu falli um undirritaðan sem sækir ekki um fleiri styrki.

Annars er ástæðulaust að fjölyrða um þetta - en rétta að ota þessum hugmyndum að tónvísindamönnum á 21. öld; nýrri kynslóð tónskálda og tónfræðinga - þessari lífsreynslu, upplýsingum og innsæi - auk hljóðrita sem nú koma loks fyrir almenningssjónir - eða eyru. Það er ástæðulaust að liggja á þessu líkt og ormur á gulli. Birt með óskum um að ofangreint komi að gagni við ritun tónlistarsögu á shl. 20. aldar.

Hlýðum á Flökt Þorkels og Hlými Atla Heimis - í von um að einhver klári þetta dæmi af nærgætni og virðingu við mikla listamenn og frumkvöðla á heimsmælikvarða - hiklaust talað.

Þorkell - Flökt (Riga):

Smella á eftirfarandi: https://soundcloud.com/user911478883

Atli Heimir - Hlými (Varsjá):

Smella á eftirfarandi: https://soundcloud.com/user911478883/hlymi-ahs

Ítarefni: Sjá ef vill shl. greinar á heimasíðu þessari frá 18. júní 2014. Þar kemur Hlými við sögu á bls. 4:

Smella á eftirfarandi: http://gudmunduremilsson.is/images/hlymi.pdf